نگاهی به میراث فکری رحیم رضازاده ملک، پژوهشگر تاریخ و ادب
۱۳۸۹ تیر ۲۷, یکشنبه
رحیم رضازاده ملک در ۱۷ مهرماه ۱۳۱۹ در مراغه به دنیا آمد. وی دوره دبیرستان را در دههی ۱۳۳۰ در تهران به اتمام رساند و با استعدادی چشمگیر در ریاضیات، تحصیلات دانشگاهی خود را در مقاطع كارشناسی وكارشناسی ارشد در امور مالی و حسابداری در دانشکده شرکت نفت در تهران و دانشگاه تهران گذراند. وی در اوایل دههی ۱۳۵۰ به ایالت متحده سفر كرد و بار دیگر كارشناسی ارشد مدیریت مالی و دكترا را در دانشگاه وست كاست خواند و دانش‌آموخته رشته‌ی اقتصادسنجی شد.
رضازاده ملک در مقام حسابرس خبره و کارشناس اقتصاد و امور مالیاتی تا رویداد انقلاب ۵۷ سال‌ها استاد مدرسه عالی بازرگانی تهران و پس از انقلاب در شماری دانشکده‌های و مدارس عالی بود. از او مقاله‌های تحقیقی متعددی در مجله‌های تخصصی چون "حسابرس خبره" انتشار یافته است. وی در مقام کارشناس رسمی دادگستری در امور حسابرسی و مالیاتی نیز فعال بود. کتاب "اصول حسابداری" وی هنوز از کتاب‌های درسی دانشگاهی محسوب می‌شود.
او که در دوران نوجوانی در آغاز دههی ۱۳۳۰ به سازمان‌های سیاسی چپ گرایش داشت، در دوران دانشجویی در کنار تحصیلات خود در دههی ۱۳۴۰ به مطالعه و پژوهش در مسائل تاریخ معاصر، به ویژه انقلاب مشروطه، و زبان و ادب پارسی روی آورد. علاقه و سخت‌کوشی او در این عرصه به جایی رسید که در دو دههی آخر زندگی، پژوهشهای فرهنگی و تاریخی و ادبی را بر حوزه اقتصاد ترجیح می‌داد، ولی به عنوان کارشناس هر بار مخاطب رسانه‌ها و محافل اقتصادی باقی ماند.
انسانی خردگرا با آرمانی نافرجام
رحیم رضازاده ملک از دههی ۱۳۳۰ همواره به دلیل تمایلات سیاسی خود، صحنه تحولات سیاسی ایران را به دقت دنبال می‌کرد و دوستان خود را در میان نویسندگان و اهل کتاب داشت. وی در دوره‌ی انقلاب ۵۷ با گرایش‌های ملی و انسان‌دوستانه‌‌ای که داشت، به گذشته‌ی فعالان سیاسی دهههای بیست و سی به دیده‌ی انتقاد می‌نگریست. در دوره انقلاب ۵۷، او از تمامی سازمان‌های سیاسی فاصله‌گرفت و با بدبینی به آنچه در شرف وقوع بود، ترجیح داد یک نظاره‌گر باقی بماند.
رضازاده ملک چه پیش و چه پس از انقلاب ۵۷ تقاضای مستقیم و غیرمستقیم کانون نویسندگان ایران را برای عضویت نپذیرفت و از ورود به هر جریان سیاسی دوری گزید. وی در دهههای پس از انقلاب در عین حفظ آرمان‌های انسان‌دوستانه و برابری‌خواهانه‌‌اش، نیروی خود را هرچه بیشتر به امر پژوهش در فرهنگ، تاریخ و ادب ایران سوق داد. رضازاده ملک کنج آرام کتابخانه و پژوهش در زمینه‌های مورد علاقه‌ی خود را بر هیجانات روزگار ترجیح می‌داد.
این پژوهشگر، انسانی بود خردگرا که از تجربه‌ی هر گونه بی‌تدبیری از سوی دیگران برمی‌آشفت و آن را برنمی‌تابید، تا جایی که در عین شوخ‌طبعی، زبانی گزنده و انتقادی به خود می‌گرفت. از این رو وی در جامعه‌ی ایران امروز، انزوا را بر روابط بی‌‌پایه‌ی سطحی ترجیح می‌داد و مناسبات خود را به دوستان نزدیک اهل کتاب و قلم و تحقیق محدود کرده بود.
نگاه تیزبین اقتصادی او را نیز باید به سرشت خردگرای وی نسبت داد. علاقه‌ی وافر به پژوهشهای خیام‌شناختی وی نیز برآیند همین خصلت خرد‌جوی وی است.
این پژوهشگر تاریخ و فرهنگ، عقلانیت و سخت‌کوشی درونی خود را نیز از دیگران طلب می‌کرد و آن را نزد هر کس می‌ستود. هرچند که وی هرگز به دنبال ثروت نرفت و از حاصل دسترنج فکری خود زیست، ولی به عنوان یک اقتصاددان ارزش پول و ثروت برای یک جامعه را نیک می‌دانست.
کارشناس اقتصاد و امور مالی
رحیم رضازاده ملک را بیشتر یک پژوهشگر در حوزه فرهنگ و تاریخ و ادب می‌شناسند. ولی او اقتصاددانی متبحر و از نادر کارشناسان در امور نظام مالیاتی کشور بود. در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی، پس از تصویب قوانین مالیاتی در مجلس شورای اسلامی، متن قانون را برای نظر کارشناختی نزد او بردند و او نیز ضمن برشمردن نارسایی‌های آن، انتقاد داشت که نظر کارشناختی را باید پیش از تصویب قانون بخواهند و نه پس از آن.
ماهنامه‌ی "اقتصاد ایران" نیز در آخرین شماره خود (خرداد ۱۳۸۹) گفت‌وگویی داشته است با دکتر رحیم رضازاده ملک با عنوان "پاسخگویی مالیاتی یا پاسخ‌های نفتی". وی در این مصاحبه به ارزیابی الگوپذیری بین‌المللی می‌پردازد. متن این مصاحبه از سایت ماهنامه "اقتصاد ایران" به دلایل نامعلوم حذف شده است.
نویسنده‌ی "حیدرخان عمواقلی، چکیده انقلاب"
بر اساس یک جزوه‌ی ۱۵ صفحه‌ای با عنوان "کارنامه‌ی ملک" مجموعه‌ی آثار رضازاده ملک دربرگیرنده‌ی ۳۵ عنوان كتاب و ۸۰ مقاله در حوزه‌های تاریخ، متون، زبان و ادب فارسی، خیام‌شناسی و تقویم است که تا سال ۱۳۸۷ انتشار یافته است. این فهرست شامل کتاب‌ها و مقاله‌‌ها و مصاحبه‌های وی در حوزه اقتصاد نمی‌شود. وی به هنگام مرگ چندین کتاب و مقاله در دست انتشار داشت.
فرهنگیان و دانشجویان و فعالان سیاسی دوره‌ی انقلاب ۵۷ بی‌شک کتاب "حیدرخان عمواقلی، چکیده انقلاب" را به یاد دارند. این کتاب تحقیقی در باره شوریدگی یک انقلابی به قلم رضازاده ملک در سال ۱۳۵۲ توسط انتشارات دنیا منتشر شد. وی برای انتشار آن با اداره سانسور حکومت پهلوی می‌بایستی مدت‌ها دست و پنجه نرم می‌کرد. پرداختن به زندگی این انقلابی شورشی بی‌شک بی‌ارتباط با گرایش‌های سیاسی نویسنده‌ی آن نبوده است.
کتاب "سوسمارالدوله" که روایتگر خصائل حاکم مستبدی چون ناصرالدین شاه بود، نیز حاکی از نگرش رضازاده ملک به دستگاه پهلوی بود که در سال ۱۳۵۴ انتشار یافت. کتاب "هوپ هوپ، زبان بُرّای انقلاب" (۱۳۵۷) و مقاله‌ی "نخستین تجلیات نهضت کارگری در ایران" در دفتر چهارم "نقد و تحقیق" سال ۱۳۵۷ در همین فضا انتشار یافتند.
"کوچه قجرها" جلد دوم سوسمارالدوله است که قرار است به زودی منتشر شود. رحیم رضازاده ملک در مصاحبه با "کتاب هفته" در تیرماه ۸۹ گفته بود که این کتاب تاریخ قاجار را برمی‌رسد، «اما این سلسله را برخلاف سایر محققان که آن را از دید سیاسی نگریسته‌اند، از دید اجتماعی می‌بیند که به نظرم مفیدتر، مؤثرتر و برانگیزاننده‌تر است».
"تاریخ روابط ایران و ممالک متحده آمریکا" پیش از کتاب‌های بالا در سال ۱۳۵۰ انتشار یافت که نویسنده به آغازه‌های مناسبات دو کشور پرداخته است. "ایران و ایرانیان" (خاطرات بنجامین، نخستین سفیر ایالات متحده آمریکا در ایران به سال‌های ۱۸۸۳−۱۸۸۵) در سال ۱۳۶۳ و "انقلاب مشروطه ایران" (به روایت اسناد وزارت امور خارجه انگلیس − کتاب‌های آبی) در ۸۱۴ صفحه در سال ۱۳۷۷ انتشار یافتند.
کارهای قلمی رضازاده ملک از اواسط دههی چهل آغاز شد. وی کتاب ۵۰ صفحه‌ای "گفتاری درباره املای فارسی" را در ۲۶ سالگی در سال ۱۳۴۵ انتشار داد. در همین سال دو مقاله تحقیقی وی نیز با عنوان‌های "واژه‌ی روزنامه" و "واژه‌های نادرست" را در مجله‌ی "تحقیقات روزنامه‌نگاری" منتشر کرد.
آقای رضازاده ملک در دههی ۱۳۵۰ چهار شماره دفترهای "نقد و تحقیق" و در دههی ۱۳۸۰ دفترهای "هوای تازه" (سه شماره که شماره چهارم در دست چاپ است) را انتشار داد. این دفترها حاوی مقاله‌های انتقادی و تحقیقی وی هستند.
پژوهش در زمینه تقویم و گاهشماری
در زمینه تقویم و گاهشماری می‌توان به آثار زیرین وی اشاره کرد: "زیج ملك" (استخراج و تطبیق تقویم‌‌ها، ۱۳۸۰)، "در معرفت تقویم" (۱۳۸۱)، "گاهشماری" (۱۳۸۳)، "پژوهش تقویم‌های ایرانی" (۱۳۸۴) "زیج مفرد" (۱۳۸۴) و بیش از ۱۵ مقاله تألیفی در نشریات علمی و پژوهشی مانند "نامه انجمن" (نشریه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) و "آینه میراث" (نشریه مركز پژوهشی میراث مكتوب) تجلی یافته است.
مقاله های پژوهشی "آغاز و انجام شهریاری"، "گاوبارگان در طبرستان"، "طول مدت زمان یك سال اعتدالی"، "قمر در عقرب"، "لحظه‌های تحویل سال اعتدالی"، "بختنصر و تاریخ بختنصری"، "تقویم معتضدی"، "گاهنبارها"، "تاریخ دقیق آغاز و انجام حكومت اشكانیان در ایران"، "زیج ملك شاهی؟ زیج خیام؟ هیچكدام!"، "تاریخ دقیق تأسیس حكومت ساسانیان در ایران"، "پنجك مس ترفتگ" ، "تاریخ جمالی"، "تقویم هجری خورشیدی"، "تقویم وتقویم نگاری در تاریخ"، "تقویم مازندرانی" و "یادداشت‌هایی درباره گاهشماری سنتی ساحل نشینان كرانه‌های جنوبی دریای مازندران"، نیز از جمله كارهای وی به حساب می‌آیند.
پژوهش در حوزه زبان و ادب پارسی
رحیم رضازاده ملک به زبان‌های عربی، انگلیسی و آذری تسلط داشت و با زبان‌های باستانی پهلوی، آرامی (و خط میخی)، سریانی و سغدی آشنا بود. وی بسیاری گویش‌های ایرانی را می‌شناخت در این زمینه تحقیق کرده بود.
وی به عنوان یک آذری‌زبان علاقه‌ای ویژه به این زبان داشت و پژوهش‌هایی در این زمینه از خود برجای گذارد. "گویش آذری" (متن و ترجمه و واژه‌نامه رساله روحی انار جانی)، انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان (۱۳۵۲)، "آذری (گویش دیرین مردم آذربایجان)" در ۲۴۶ صفحه از جمله این آثار است.
مقاله‌هایی چون "نمونه‌هایی از گویش کرمانی"، "سیمرغ و سیندخت"، بلورکلام فرودسی، "شمار ابیات فردوسی"، "اصلاح یا تغییر خط"، "دیباچه‌ی شاهنامه ابومنصوری"، "اشعار نباتی قراداغی به گویش تاتی" را می‌توان در میان آثار این پژوهشگر ایرانی یافت.
پژوهش در حوزه متن‌شناسی
تصحیح و ویرایش کتاب "دبستان مذاهب" (تألیف موبد کیخسرو اسفندیار به سال ۱۰۶۳ هجری) که جلد دوم آن به تعلیقات نویسنده در ۳۷۲ صفحه اختصاص دارد و در سال ۱۳۶۲ انتشار یافت، "دانشنامه خیامی" (مجموعه رسائل علمی و فلسفی و ادبی عمربن ابراهیم خیامی، ۱۳۷۷)، "تنكلوشا" (از مولفی ناشناخته) به انضمام مدخل منظوم (از عبدالجبار خجندی سروده سال ۶۱۶ هجری) که مرکز میراث مكتوب در سال ۱۳۸۴ آن را انتشار داد، از جمله ده‌ها اثر دیگر اوست.
"مولود زرتشت"، "زین الاخبار"، "مزدکنامه"، "مزدک بامدادان"، "مقدمه فردوسی بر منظومه شاهنامه"، از جمله آثار پژوهشی رضازاده ملک هستند که همگی آنها وابستگی عمیق وی به سرزمین و آثار ادبی کشورش را نشان می‌دهند.
نشریه "كتاب هفته" در شماره ۲۳۸ (شنبه ۱۲ تیرماه ۸۹)، حدود ده روز پیش از مرگ وی، گفت‌وگویی تفصیلی با رضازاده ملک انجام داد. در این گفت‌وگو ضمن اشاره به كارنامه قلمی این پژوهنده به آثار در دست چاپ وی نیز اشاره شده است، كتاب‌هایی نظیر "شاهنامه، شاه‌نامه‌ها"، "مهر مسیحا"، "آقای آلت فعل" (در باره‌ی تقی‌زاده) و ...
پژوهشهای خیام شناسانه‌ی رضازاده ملك در چهار اثر، دانشنامه‌ی خیام (۱۳۷۷)، عمر خیام، قافله سالار دانش (۱۳۷۷)، ترانه‌های خیام، گوهر اندیشه، جوهر فلسفه (۱۳۷۸)، و دو رساله‌ی فلسفی (۱۳۸۲) دیده می‌شوند. ده‌ها سخنرانی در موضوع‌های دانش گاهشماری و خیام‌شناسی، در همایش‌های داخلی و بین‌المللی، در کارنامه‌ی رضازاده ملك جای دارند.
مركزعلوم وستاره شناسی تهران ششمین نشست علمی خود در تیرماه ۱۳۸۸ را به مناسبت سال جهانی نجوم، در نكوداشت دكتر رحیم رضازاده ملك برگزار کرد. این مرکز نجوم ایران، به پاس پژوهشهای وی هدایا و لوح‌های تقدیر به رضازاده ملک اهدا کرد.
دکتر رحیم رضازاده ملک در شامگاه سه‌شنبه (۱۳ ژوئیه / ۲۲ تیرماه) در پی یک ایست قلبی درگذشت. پیکر وی قرار است روز دوشنبه (۱۹ ژوئیه / ۲۸ تیرماه) در قطعه‌ی نویسندگان "نام‌آوران" در بهشت زهرا در حضور دوستان، بستگان و اعضای خانواده به خاک سپرده شود.
داود خدابخش
تحریریه: شهرام احدی