از زاینده‌رود تا راین
۱۳۹۶ تیر ۲۰, سه‌شنبه
اسفندیار امینی مدیر "طرح‌های ساماندهی، حفاظت و بهره برداری زاینده رود" (۱۷ تیر/۸ ژوئیه) هشدار داد: «خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی آرام آرام به یک معضل امنیتی در استان به خصوص شرق اصفهان تبدیل شده است.»
اما فقط زاینده رود نیست که به مشکل امنیتی تبدیل شده بلکه ریزگردهای اهواز، خشکی دریاچه ارومیه، تالاب هامون و دیگر مصائب زیست محیطی هم به "معضل امنیتی" تبدیل شده‌اند.
از طرف دیگر مردم و هنرمندان، "وجدان بیدار جامعه" بیکار ننشسته‌اند. شهرداری اصفهان و شبکه مستند سیما تصمیم گرفتهاند به کمک ۱۳ کارگردان، وضعیت زاینده رود را مستند کنند. پروژه آنان "سمفونی زاینده‌رود" نام دارد و قراراست فیلمی توسط این کارگردان‌ها ساخته شود و به زاینده‌رود از زوایای مختلف بپردازد.
مقایسه راین و زاینده رود
مقایسه رود راین با زاینده‌رود یکی از این زوایاست؛ هرچند این مقایسه می‌تواند نادرست باشد. چرا که راین که از کوه‌های آلپ سرچشمه می‌گیرد و از کشورهای سوئیس، فرانسه، آلمان و هلند می‌گذرد. ولی زاینده رود بین دو استان چهارمحال بختیاری و اصفهان در جریان است. دومین تفاوت، جوی و جغرافیایی است. راین در یک آب و هوای معتدل اما زاینده رود در آب و هوای کویری خشک قرار گرفته است. راین رودخانه ای است که ۸۵۰ کیلومتر آن برای کشتیرانی و حمل و نقل بهربرداری میشود ولی ۷۰ درصد آب زاینده‌رود کاربرد کشاورزی دارد. اما چرا مقایسه این "دو رود" به رغم این تفاوت‌ها بازهم مهم است؟
زاینده‌رود بزرگ‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس سرچشمه گرفته و با گذشتن از اصفهان به باتلاق گاوخونی می‌ریزد. طول آن حدود ۴۰۰ کیلومتر است و به دلیل کمآبی عملا به رودخانه‌ای فصلی تبدیل شده است.
زاینده‌رود چگونه خشک شد؟
یکی ازعوامل اصلی خشکی زاینده‌رود عدم مدیریت صحیح آب و یا "چند مدیریتی" آب این رودخانه است. نخستین خشکی زاینده رود به سال ۱۳۷۹ بر می‌گردد یعنی به زمانی که انتقال آب رودخانه به استان هم‌جوارش یزد انجام گرفت و برداشت بیرویه از آب این رودخانه ادامه یافت. با افزایش برداشت آب از زاینده‌رود هر سال خشکی آن نیز گسترش یافت.
در سال ۱۳۸۸همایشی در بستر خشک زاینده‌رود برگزار شد که در آن علت این خشکی مورد بررسی قرار گرفت. در پایان این همایش، مردم اصفهان طوماری یک و نیم کیلومتری در اعتراض به خشکی زاینده رود امضاء کردند. مشکل اصلی زاینده رود مشکل مدیریت آب یعنی تفسیم آب آن بین استان‌های اصفهان و چهارمحال بختیاری و حتی یزد، کرمان، کاشان و قم است. در کنار این دعوا بر سر حقابه کشاورزان و خود رودخانه، فعالیت پمپاژهای غیرمجاز بالادست این رود هم لاینحل مانده است.
راین چگونه می‌تواند به زاینده‌رود کمک کند؟
محمد غازی، کارگردان اصفهانی است که برای ساختن فیلمی مستند به آلمان آمده و به بسیاری از شهرهای مهم کنارههای راین از جمله کلن، مانهایم و لودویگزهافن سفر کرده است. او به دویچه وله میگوید، فرایبورگ، شهر خواهرخوانده اصفهان از تیم‌اش به صورت رسمی دعوت کرده است.
این کارگردان اصفهانی ادامه می‌دهد: «در یک سمفونی از صداها و سازهای مختلفی استفاده میشود تا به یک قطعه موسیقی واحد برسند و در پروژه "سمفونی زاینده رود" هم قرار است نگاهها و زاویه دیدهای مختلف در نهایت به یک موضوع واحد یعنی زاینده رود برسند. مسئولیت من پژوهش و تهیه فیلمی در مقایسه راین با زاینده‌رود است.»
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
او در ادامه تاکید میکند: «در ایران و فرهنگ ایران رودها در حافظه و خاطره مردم نقش مهمی دارند. زاینده‌رود در ذهن مردمی که در حاشیه آن زندگی می‌کنند به صورت عمیق و موثر حک شده است. شهرهایی وجود نداشتند که بر حسب اتفاق شکل گرفته باشند، بلکه رودهایی وجود داشتند که شهرها بر حسب وجود آنها شکل گرفتهاند. پس بنابراین می توانیم بگوئیم که هویت بخش عمده شهرهایی که رود در آن وجود دارد به واسطه وجود آن رود است. راین و زاینده‌رود ممکن است هیچ ارتباطی با هم نداشته باشند. در فیلم من راجع به دکتر کرمانی و خانم‌شان شفیع‌زاده صحبت میشود که اینها زندگی مشترکشان را در کنار زاینده رود شروع کردند و بعد در مهاجرت به آلمان در کنار راین به زندگی‌شان ادامه دادند و با همان خاطرات و با همان نقشی که از زاینده رود در ذهن‌شان داشتند حالا راین آن را برعهده می‌گیرد و به مقایسه این دو رود از جنبه‌هاى مختلف مى پردازند.»
استفاده از سیستم مدیریتی راین برای زاینده رود
محمد غازی در ادامه صحبتهای خود میگوید، ما اینجا متوجه شدیم که روی رود راین یک سیستم جامع مدیریتی پیاده شده است. بین سوئیس، فرانسه، آلمان و هلند به طور یکپارچه و دقیق در مدیریت آب، مسائل زیست‌محیطی، آلاینده‌ها و حتی توریسم، هماهنگی وجود دارد: «آنچه که ما درکشورمان مشکل داریم این است که بین دو استان اصفهان و چهارمحال بختیاری هماهنگی در مورد مدیریت آب وجود ندارد. فکر می‌کنم اگر ما بتوانیم سیستمهای مدیریتی که در رود راین بین کشورهای مختلف پیاده شده بین استان‌های مختلف که در مسئله زاینده رود درگیر هستند پیاده بکنیم، خیلی موفق باشیم.»
دکتر جواد کرمانی که خود اهل اصفهان بوده و در کنارههای زاینده‌رود بزرگ شده به دویچه وله میگوید، سطح آب‌های زیرزمینی اصفهان و اطراف آن پائین رفته و درختانی که بسیار زیبا هستند بدون آب زنده نخواهند بود.
به نظر آقای کرمانی، اگر بخواهند آب زاینده رود را دوباره برگردانند ناچارند جلوی آبی را که به یزد، دولت آباد و دیگر نقاط می‌رود را بگیرند و آن‌وقت شهر یزد از بین می‌رود و اگر آب این رود به یزد هم جریان پیدا بکند خود زاینده‌رود از بین می‌رود.
به باور جواد کرمانی، فیلم مستندی که درباره زاینده‌رود تهیه میشود تاثیر مهمی دارد، برای اینکه به این زودی‌ها آب به زاینده‌رود برنمی‌گردد. او اگرچه با خوشبینی به آینده این رود نگاه نمی‌کند اما چندان ناامید هم نیست. او توصیه میکند که برای نجات زاینده‌رود باید بین ارگان‌های عالی کشور، هماهنگی ایجاد شود و این موضوع را فراتر از استان حل کرد. آب زاینده‌رود باید مثل سابق عادلانه تقسیم شود. پمپاژهای غیر مجاز را باید ممنوع کرد و مصرف آب را کاهش داد.
کوشان: تجربه راین به زاینده رود کمک خواهد کرد
دکتر بیژن کوشان، زمین‌شناس و کارشناس محیط زیست تائید میکند که مسئله رودخانههای راین و زاینده‌رود با یکدیگر تفاوت دارند. او میگوید که اختلاف جوی، جغرافیایی و مقدار حجم آبی که به این رودخانهها وارد میشود، با هم قابل مقایسه نیست. او هم تاکید میکند که مدیریت آب راین طوری انجام می‌گیرد که روز به روز وضعیت راین بهتر میشود و میتوان از تجربه این رودخانه در مدیریت آب زاینده رود هم استفاده کرد.
به گفته این کارشناس، ۱۸ آب‌شناس در ۲۰ سال گذشته، روی تحولات رود راین اعم از املاحی که در داخلش وجود دارد و تغییرات گونههای گیاهی و یا ماهیان موجود در آن، کار کردند: «مراکزی علمی در مسیر جریان راین تاسیس کرده‌اند که بیشتر در قسمت شیمی، آب‌شناسی و کیفیت و مرغوبیت آب تحقیق می‌کنند. مدیریت تقسیم آب و گردشگری و کشتیرانی در راین می‌تواند الگویی برای زاینده رود و مشکلات زیست محیطی آن باشد.» به عقیده دکتر کوشان، همانطور که در کنارههای راین مراکز علمی تاسیس شدند، در کناره زاینده‌رود هم میتوان این گونه مراکز را ایجاد کرد.
به نظر این کارشناس، تهیه فیلم درباره وضعیت زاینده‌رود و مستند‌سازی آن به آگاهی مردم بیشتر کمک خواهد کرد. او خاطرنشان میکند: «مردم ما باید بدانند که در کشورهای دیگر برای حفظ و نجات رودخانهها چه کار می‌کنند.» او هم‌چنین مسئولان ایرانی توصیه میکند که کارشناسان و متخصصان ایرانی را برای آشنایی با تجارب رودخانه راین و راه‌کارهای آلمانی‌ها برای حفظ محیط زیست، به آلمان اعزام کنند.