استراتژی آمریکا در برابر ترکیه
۱۳۸۹ تیر ۱۴, دوشنبه
در آوریل سال گذشته بود که رئیس‌جمهور آمریکا، در نخستین سفر اروپایی‌اش، دیداری نیز از ترکیه داشت و در پارلمان این کشور سخنرانی کرد. اظهارات اوباما حاکی از آن بود که دولت او طرح‌های بزرگی برای مناسبات واشنگتن و آنکارا در سر دارد؛ طرح‌هایی که می‌بایست مناسبات دو کشور را به الگویی از همکاری تنگاتنگ میان غرب و "دنیای اسلام" تبدیل سازد.
در دوره‌ی جورج بوش، به دلیل ممانعت ترکیه از عبور نیروهای نظامی ائتلاف بین‌المللی برای حمله به عراق، روابط واشنگتن و آنکارا دچار تنش شد و به سردی گرایید. سفر سال گذشته‌ی اوباما به ترکیه، برای ترمیم این روابط و گشودن چشم‌اندازی بود که دولت اوباما آن را مسیر اتصال دنیای غرب با "جهان اسلام" می‌‌دانست.
اما آن‌چه که در هفته‌های اخیر در مناسبات میان ترکیه و آمریکا رخ داده، ظاهرا با تصورات سال گذشته دولت اوباما سازگار نیستند. به عنوان مثال، در مناقشه‌ی اتمی با ایران، ترکیه راهی می‌رود که خوشایند آمریکا نیست. یا در سیاست خاورمیانه‌ای برضد اسرائیل فعال شده و در جستجوی متحدین جدیدی از جمله سوریه است. این رخدادها به نگرانی‌ها در واشنگتن دامن زده است.
چرخش به سوی شرق؟
مجله‌ی تایمز اخیرا در گزارش مفصلی با عنوان «چرخش به شرق» روند "اسلامیزه شدن" و "شرقی شدن" تدریحی سیاست در ترکیه را بررسی کرده و نشان داده که چگونه این کشور در حال "رویگردانی از غرب" است.
تایمز بخش‌هایی از سخنان رابرت گیتس، وزیر دفاع ایالات متحده امریکا را نقل کرده که دست‌کم بخشی از گناه رویگردانی ترک‌ها از غرب را، متوجه اروپایی‌ها می‌داند. گیتس می‌گوید، اتحادیه اروپا از پذیرش عضویت ترکیه خودداری می‌کند. اگر چنین چیزی درست باشد که ترکیه روی به شرق آورده است، به این دلیل نیست که کسانی در ترکیه از غرب بریده‌اند، بلکه به این علت است که از پیوند ارگانیگ آنها با غرب جلوگیری می‌شود.
اما "استیون کوک" از کارشناسان "شورای روابط خارجی" در آمریکا انداختن تقصیر به گردن اتحادیه اروپا و اسلامیزه شدن ترکیه را ساده‌کردن موضوع می‌داند. او موافق این نیست که ترکیه یک سیاست خارجی اسلام‌گرایانه در پیش گرفته است. به نظر این کارشناس، رهبری ترکیه متوجه این شده است که پس از تغییر نظام جهانی (فروپاشی بلوک شرق) چه امکانات و فرصت‌های تازه‌ای در برابر کشورش به‌وجود آمده است. استیون کوک می گوید هر دولتی که در ترکیه در قدرت باشد، چه اسلام‌گرا، چه غیر آن، همین سیاست را در پیش خواهد گرفت.
پیشنهاد اخراج از ناتو
در حالی که سیاستمداران عالی‌رتبه‌ای چون رابرت گیتس، به‌گرمی در هواداری از ترکیه سخن می‌گویند، رویکردهای ضداسرائیلی ترکیه، برخی از دوستان سنتی ترکیه در آمریکا را به دشمنان این کشور تبدیل کرده است.
"موسسه‌ی یهودی برای امنیت ملی" که زیر نفوذ یک گروه تندروی نئومحافظه‌کار قرار دارد، از واشنگتن می‌خواهد که مناسبات نظامی خود با آنکارا را به حال تعلیق درآورد و ترکیه را از ناتو اخراج کند. زیرا به نظر این موسسه، ترکیه به عنوان عضو ناتو به اطلاعات محرمانه‌ی مهمی در موضوعاتی چون تروریسم یا ایران دسترسی دارد. از دید کارشناسان این موسسه، زمانی این مسئله دردسر ساز خواهد شد که حماس، ایران و سوریه، جزو دوستان خوب ترکیه محسوب شوند.
چشم آنکارا به بازارهای عربی
اما در میان تحلیل‌گران منطقه، ارزیابی کاملا متفاوتی درباره رویکردهای جدید ترکیه، که برخی رسانه‌های غربی از آن به عنوان "نگاه به شرق" یاد می‌کنند، وجود دارد.
به نظر این تحلیل‌گران، فروپاشی بلوک شرق و پدیدآمدن کشورهای جدید، که شماری از آنها پیوند زبانی و فرهنگی قوی با ترکیه دارند، امکانات فراوانی در برابر آنکار گشوده است. اقتصاد ترکیه در سال‌های اخیر به شدت تقویت شده و به بازارهای تازه‌ای نیاز دارد. به نظر آنان، رهبری ترکیه اگر در ارتباط با مناقشه‌ی اسرائیل و اعراب موضعی مستقل از غرب در پیش بگیرد، بازار وسیعی در میان کشورهای عربی و اسلامی برای اقتصاد خود به‌دست خواهد آورد. بسیاری از ناظران، رفتار دولت اردوغان در ارتباط با کاروان‌های کمک به غزه را، در همین چارچوب ارزیابی می‌کنند.
به نظر استیون کوک، کارشناس "شورای روابط خارجی"، سیاست خارجی آمریکا در ارتباط با ترکیه، در چنبره نوستالژی گذشته گرفتار است. برخی‌ها در آمریکا حسرت دوران گذشته و همکاری تنگاتنگ واشنگتن و آنکارا را می‌کشند و دنبال آن نیستند که روندهای جدید را به‌طور عمیق ریشه‌‌یابی کنند.
برخی دیپلمات‌ها می‌گویند استراتژیست‌های ایالات متحده آمریکا هنوز به‌طور واقعی درنیافته‌اند که جایگاه آنها در جهان تغییر کرده است و کشورهایی چون ترکیه در ابعاد منطقه‌ای آماده‌اند برای دفاع از منافع سیاسی و اقتصادی خود به عنوان رقیب استراتژیک آمریکا برآمد کنند.
چشم‌انداز آینده
چشم‌انداز مناسبات واشنگتن و آنکارا هنوز روشن نیست. آیا آمریکا مناسبات خود با ترکیه را از نو تعریف خواهد کرد؟ آیا موقعیت استراتژیک ترکیه به عنوان شریک مهم آمریکا در منطقه تضعیف خواهد شد؟ یا دو طرف این مسائل را کنار گذاشته و با واقعیت‌ها کنار آمده‌اند؟
در مقاله‌ای که اخیرا در روزنامه‌ی نیویورک‌تایمز انتشار یافته، یک نماینده دولت آمریکا که نخواسته نامش فاش شود، فرایافتی مثبت از اوضاع ارائه می‌دهد. او نوشته است:«ایالات متحده نباید از قدرت‌گیری ترکیه در منطقه هراس داشته باشد. با قدرت‌گیری ترکیه، نفوذ ایران در منطقه کم‌رنگ خواهد شد و ترکیه به عنوان کشوری دموکراتیک، عضو ناتو و با اقتصادی شکوفا، پیام مهمی به جهان اسلام خواهد فرستاد.» به نظر این مقام دولت آمریکا، ترکیه چنین نقشی را تنها زمانی می‌تواند بخوبی ایفا کند که "کشوری آلت‌دست آمریکا" تلقی نشود.
مصطفی ملکان
تحریریه: جواد طالعی