فیلم تازه فاتح آکین؛ مستندی در خدمت نجات محیط زیست

فکر تهیه‌ی فیلم "زباله در باغ عدن" در سفری که فاتح آکین در سال ۲۰۰۶ به روستای "کومبورنو" داشت، شکل گرفت. "کومبورنو"، روستایی سرسبز نزدیکی دریای سیاه است که فیلم برجسته‌ی این کارگردان با عنوان "در آن سو" در آن دهکده تهیه شده است. فاتح آکین هنگام فیلم‌برداری این درام تاثیرگذار که مهم‌ترین جوایز سینمای آلمان و اروپا، از جمله "لولای طلایی" را از آن خود کرد، شاهد تبدیل این "باغ عدن" به زباله‌دانی بزرگ منطقه شد.

استناد به واقعیت

آکین در این فیلم فعالیت‌‌های اعتراضی و ایستادگی‌های اهالی "کومبورنو" را که در ضمن دهکده‌ی محل زندگی پدر و مادر کارگردان نیز هست، ‌در برابر مسئولان محلی به نمایش درمی‌آورد؛ سیاستمدارانی که با تصویب "طرح‌های آبادسازی منطقه"، طبیعت و محیط زیست ساکنان این روستا را به "زباله‌دانی" بدل کردند و بسیاری از آنان را از زادگاه خود راندند.

"قهرمانان" اصلی مستند "زباله در باغ عدن"، زنان این دهکده‌ی محکوم به ویرانی‌ هستند. زنانی که می‌کوشند با مسئولان مربوطه گفت‌وگو کنند و به آنان "بیاموزند" که در نتیجه‌ی اتخاذ سیاست‌های نادرست، آب‌های زیرزمینی آلوده و در نتیجه‌ی کمبود آب، مزارع و مراتع منطقه غیرقابل کشت و خشک می‌شوند. این زنان جسور، حتی یک بار در صحنه‌ای چند مقام مسئول محلی را که برای سخنرانی به دهکده آمده‌بودند، با پرسش‌های بی‌پایان خود چنان زیر فشار قرار می‌دهند که آنان ناگزیر مراسم را ترک می‌کنند و برای آرام کردن اهالی، هواپیماهای حامل بشکه‌های عطر به منطقه می‌فرستند تا با پاشیدن آن از هوا، بوی تعفن در فضای منطقه را بپراکنند.

تظاهرات و اعتراض‌های خستگی‌ناپذیر اهالی ده، ولی به جایی نمی‌رسد. آنان تنها می‌توانند "کدخدای" روستا را که در صحنه‌ی سیاسی محلی فرد بانفوذی نیست،‌ متقاعد و با خود همراه کنند. اعتراضات و نامه‌نگاری‌های این کدخدا هم بی‌تاثیر می‌ماند و پس از چندی بنای زباله‌دانی آغاز می‌شود.

عایق‌کاری معیوب

دوربین، از این پس فعالیت‌های کدخدا را هم دنبال می‌کند که هر روز به محل اجرای "طرح‌های آبادسازی منطقه" می‌رود تا بر ساخت زیربنای زباله‌دانی نظارت کند. ابتدا گودال عظیمی حفر می‌شود و کارگران ساختمانی سطح آن را با لایه‌های عایق قیراندود که ضخامت چندانی ندارند، می‌پوشانند. هنوز کار ساخت زباله‌دانی به پایان نرسیده که کامیون‌های زباله، آشغال‌های منطقه را از گوشه و کنار جمع و در آن گودال خالی می‌کنند.
 
پس از چندی، در لایه‌های عایق قیراندود، بر اثر عبور ماشین‌های سنگین و ریزش باران‌های ‌شدید، درز و سوراخ و پارگی ایجاد می‌شود، لوله‌های آب در گودال می‌ترکند و زباله‌دانی به دریاچه‌ای پر از مواد تهوع‌آور تجزیه‌شده و آشغال‌های متعفن تبدیل می‌شود. بوی گازهای ناشی از تجزیه‌ی شیمیایی این مواد، چنان آزاردهنده است که حتی پرندگان و جانوران نادر در جنگل‌های منطقه را به کوچ کردن وامی‌دارد. به جای این پرندگان، لاشخورها و دیگر جانورانی که از زباله تغذیه می‌کنند، ‌به منطقه جلب می‌شوند.

در مستند "زباله در باغ عدن"، صحنه‌‌های افشاگرانه کم نیست؛ از جمله نماهایی که به‌طور مخفیانه فیلم‌برداری شده و ترفندهای مذبوحانه‌ی شرکت ساختمانی مسئول ساخت زباله‌دانی را نشان می‌دهد: این شرکت برای جلوگیری از تهیه‌ی فیلم، دیواری پیرامون آن گودال عظیم می‌سازد تا مانع فیلم‌برداری از کامیون‌هایی بشود که آشغال‌های متعفن سمی را به دریای سیاه منتقل و در آن خالی می‌کنند.

مستندی معیوب یا شاهکار؟

ساختن مستند "زباله در باغ عدن" پنج سال به طول انجامیده است. فاتح آکین که در آن هنگام مشغول آماده‌کردن فیلم "در آن سو" برای نمایش بود، تنها مدت کوتاهی در روستای "کومبورنو" و محل فیلم‌برداری حضور داشته و تدارک تهیه‌ی آن را سامان داده است. بخش اصلی فیلم، از جمله مصاحبه‌با اهالی دهکده و مقامات محلی، صحنه‌های فیلم‌برداری از طبیعت منطقه و...، به دست بنیامن زکربزان (Bünyamin Seyrekbsan) که عکاس حرفه‌ای‌ست، انجام شده است. آکین، در ابتدای کار او را با اصول و قواعد فیلم‌برداری و قاب‌گیری صحنه آشنا می‌کند و در گفت‌وگوهای تلفنی بعدی، خط و ربط داستان و چگونگی نمایش آن را به او توضیح می‌دهد. به این ترتیب "زباله در باغ عدن" ساخته می‌شود.  
 
به نظر برخی از منقدان آلمانی، عدم حضور  فاتح آکین در فیلم بسیار محسوس است. این گروه از این مستند به دلیل آن که "چیز تازه‌ای برای ارائه ندارد و عینی نیست"، انتقاد می‌کنند. به نظر این منقدان، "زباله در باغ عدن" آمار و مدرکی رو نمی‌کند و بند و بست‌های پشت پرده را آشکار نمی‌سازد. از این رو تماشاگر سرانجام، از میزان آلودگی و تخریب محیط زیست در این روستا باخبر نمی‌شود.

رسانه‌های ترکیه، بر عکس، پس از نمایش فیلم در جشنواره‌ی فیلم کن، آکین و فیلم افشاگرش را تحسین کردند و آن را از هر لحاظ ستودند. این کارگردان ترک تبار، خود دلیل اختلاف سلیقه‌ی ترک‌ها و آلمانی‌ها را در میزان آگاهی تماشاگران این دو کشور نسبت به اهمیت مسئله‌ی حفظ محیط زیست می‌داند. او با اشاره به تجربه‌‌های خود از نمایش فیلم در کشورهای گوناگون می‌گوید: «هر چه میزان آگاهی تماشاگران در باره‌ی اهمیت حفظ طبیعت و محیط زیست کمتر بود، استقبال آنان از فیلم هم بیشتر بود.»

"زباله در باغ عدن" هنوز در سینماهای ترکیه به نمایش در نیامده است. آکین امیدوارست با نمایش آن، بحثی همه‌سویه در این باره آغاز شود.