چالش‌های محیط‌زیستی و تروریسم از نگاه کارتونیست‌ها
۱۳۹۵ دی ۱۵, چهارشنبه
کاریکاتور در ایران هنری جوان است. تاریخ‌نگاران هنری آثار اونوره دومیه، هنرمند قرن ۱۹ فرانسه را سرآغاز این هنر می‌دانند. در ایران روزنامه‌ی "ادب" نخستین رسانه‌ای بود که در ۱۰ ژانویه‌ی ۱۹۰۳ کارتونی از حسین موسوی، نقاش‌باشی آستان قدس رضوی را به چاپ رساند. موسوی در این اثرِ دو بخشی، "هیات ترقی اهل اروپا" را با "هیات تنزل مردم آسیا" با استفاده از نماد‌ها و ابزارهای تصویری آشنا مقایسه می‌کند: نردبان و پرچمی با ده‌ها ستاره به نشانه‌ی شمار کشورهای اروپایی، نمایانگر ترقی و پیشرفت اروپایی‌ها در بخش نخست را تشکیل می‌دهد. در بخش دوم، پرچم‌های نخ‌نمای طرفداران مسلک‌ها و گروه‌های مختلف جامعه‌ی ایران نشان داده می‌شود که در حال بالا رفتن از پله‌های نردبانی شکسته و سست به سوی یکدیگر لگد‌پرانی می‌کنند. دستمایه‌ی این "کاریکاتور" که در صفحه‌ی ۲ شماره ۵ سال سوم روزنامه‌ی "ادب" منتشر شد، هنوز هم تازگی خود را از دست نداده است.
هنر یا ژانر؟
پیوند روزنامه و روزنامه‌نگاری با کاریکاتور که با ظرافت، شوخ‌طبعی و بیانی گزنده مسائل اجتماعی را به میان مردم می‌برد، سبب‌شده که برخی از کارشناسان هنری ایرانی این "ژانر" را شاخه‌ای از ژورنالیسم بدانند و کارهای منتشرشده را بر مبنای شناسه‌های روزنامه‌نگاری ارزیابی کنند. این گروه به ویژه بر تاریخچه‌ی پاگیری کاریکاتور در ایران تکیه می‌کنند که در ابتدا از راه کاریکاتوریست‌های نشریه‌ی "ملا نصرالدین" چاپ قفقاز و هم‌چنین کاریکاتوریست‌های ترک به جامعه‌ی مطبوعاتی آن دوران راه یافت. به باور این کارشناسان، کارهای کاریکاتوریست‌های نشریه‌ی موفق "توفیق" نیز متاثر از فعالیت‌های هنری آنان بود.
برخی از کارتونیست‌ها، بر عکس معتقدند که هر چند سال‌ها طول کشید تا کاریکاتور به عنوان یک رسانه‌ی هنری مستقل در کنار تصویرسازی‌های مطبوعاتی دیگر به رسمیت شناخته شود، با این‌حال نباید آن را تنها به عنوان نقش ساده‌ای بررسی کرد که از سر تفریح و تفنن کشیده می‌شود تا خوانندگان روزنامه به آن بخندند.
به تعبیر این گروه، کاریکاتور ابزار تصویری نیرومندی است که گستره‌ی تاثیر و دامنه‌ی نفوذ آن بیشتر از رسانه‌های دیگر است. اسماعیل عباسی که از کارتونیست‌ها و روزنامه‌نگاران پرسابقه است، این نظر را نمایندگی می‌کند.
هنری درگیر سیاست
رشد و تکامل کاریکاتور در ایران چه به عنوان ژانری از ژورنالیسم و چه به مثابه هنر، همواره دستخوش سیاست‌های روز و چارچوب‌های تنگ دولت‌هایی بوده که هرازگاهی بر مسند قدرت تکیه زده‌اند. اغلب کاریکاتوریست‌های فعال، به عنوان مثال از "فضای تیره‌ی حاکم بر مطبوعات" در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد یاد می‌کنند که به ویژه به "افول کیفیت و شرایط موجود در حوزه‌‌ی کاریکاتور" انجامید. هادی حیدری، کارتونیستی که مدتی دبیر بخش طنز و کاریکاتور روزنامه‌ی "شهروند" بود، دراین رابطه می‌گوید: «ما ۸ سال پرفشار را در همه‌ی حوزه‌ها و به‌ویژه در هنر از سر گذراندیم و در این سال‌ها بسیاری از زیرساخت‌های ما تخریب شدند و فشار وحشتناکی روی همکاران ما و حتی خود من وارد شد.» هادی حیدری، در دوران ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد دو بار دستگیر و زندانی شد. اتهام او، "تبلیغ علیه نظام از طریق انتشار کارتون و کاریکاتور در مطبوعات" عنوان شده بود.
به باور برخی از کاریکاتوریست‌ها، برخوردهای قهرآمیز و غیرکارشناسانه‌ی مسئولان در ایران پس از انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیس‌جمهور و روی کار آمدن دولت یازدهم تغییر کرده و از شدت آن‌ها کاسته شده است. جمال رحمتی، در این رابطه با اشاره به باز شدن فضای مطبوعات می‌گوید: «این سیر غیرطبیعی کاریکاتور تزیینی و نمایشگاهی، اکنون در حال بازگشت به سمت مطبوعات است؛ با این‌حال هنوز به نقطه‌ی راضی‌کننده‌ای نرسیده است.» او در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌گوید که خط قرمز انتشار یک کاریکاتور هنگامی که "نقد جای خود را با توهین" عوض کند، کشیده می‌شود.
پرداخت کارتونی مسائل اجتماعی
رحمتی در کارهای خود اغلب به مسائل اجتماعی و محیط‌زیستی می‌پردازد. او در این کارها می‌کوشد با نگاهی طنزآمیز برخوردهای غیرمسئولانه‌ی دولت و مردم را در این عرصه به نقد بکشد.
چالش‌های محیط‌زیستی نیز از جمله دستمایه‌هایی است که کیارش زندی، کارتونیست و مدیر مسئول فصلنامه‌ی هنری "خط خطی" به آن می‌پردازد. در کنار این موضوع، مضمون‌های خشونت‌خانوادگی و تروریسم هم در آثار او جای ویژه‌ای دارند.
گالری زیر مجموعه‌ای از چند کاریکاتور از جمال رحمتی و کیارش زندی در این زمینه‌هااست.