۱۰۰ سالگی بالیوود، صنعت موفق سینمای هند
۱۳۹۲ اردیبهشت ۱, یکشنبه
محبوبیت فیلم‌هاى هندى در کشورهاى آسیایى، از جمله ایران، و در برخی دیگر نقاط جهان چون کشورهاى شمال آفریقا سابقه‌‌اى طولانى دارد. شاید این مسئله از برخى تشابهات و نزدیکى‌هاى فرهنگى سرچشمه مى‌گیرد. سینمای هند امسال یکصدمین سالگرد تولدش را جشن می‌گیرد.
از اولین نمایش تا اولین ستاره
اولین نمایش فیلم در هند در روز هفتم ژوئیه سال ۱۸۹۶ میلادی در هتل واتسون در بمبئى صورت گرفت. در سال‌هاى بعد نیز به طور مرتب فیلم‌هایى نمایش داده می‌شد. در سال ۱۸۹۹ اولین فیلم مستند هندى به نمایش درآمد که تصاویرى از مبارزه دو کشتى‌گیر را نشان مى‌داد.
با اکران فیلم "راجا هاریشچاندرا" در روز ۲۱ آوریل ۱۹۱۳ بود که نخستین سنگ بنای سینمای بالیوود گذاشته شد. این فیلم که داستان آن برگرفته از اسطورههای هند بود، در حضور تماشاگرانى برگزیده به نمایش درآمد. در آغاز قرن بیستم میلادی مضامین فیلمهای هندی و همچنین قطعات نمایشی در هند الهام‌گرفته از حماسه‌ها و اسطورههای این کشور از جمله "رامایانا" و "مهاربارتا" بودند.
بشنوید: سفری صوتی به دنیای بالیوود
سال‌هاى ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۰ دوران فیلم‌هاى صامت در هند بود. گفته مى‌شود که در طول این سال‌ها ۱۲۰۰ فیلم صامت ساخته شد که البته اکثر آنها از بین رفته‌اند. سال ۱۹۳۱، سال تولد اولین فیلم ناطق هندى است؛ فیلمى به نام "نور جهان" (Alam Ara)، ساخته اردشیر ایرانی که موسیقی در آن نقشى مهم داشت. از همان زمان عنصرى به فیلم‌هاى هندى پیوست که هنوز هم جایگاهی مهم و حتى تعیین‌کننده در این فیلم‌ها دارد: موسیقی و آواز.
جاوید اختر، یکی از شاعران و فیلمنامه‌نویسان معروف هندی، در این باره می‌گوید: «موسیقی و رقص از چهار هزار سال پیش تا کنون جزیی بنیادین از فرهنگ ما است. هر داستان حقیقی هندی رقص و موسیقی را دربرمی‌گیرد و آنانی که از این عنصر خوششان نمی‌آید، بهتر است که پای دیدن اینگونه فیلم‌ها ننشینند.»
دوران طلایی و رد پای استقلال
در سال ۱۹۴۷ هند به استقلال دست یافت. این تحول اساسى تاثیرى مهم بر سینماى این کشور نیز گذاشت. از اکران اولین فیلم ناطق هندى تا فیلمهای تولید شده در دوره آخر استعمار بریتانیا، اکثر فیلم‌هاى هندى به شخصیت‌هاى اسطوره‌اى مى‌پرداختند یا فیلم‌هاى اکشن بودند.
اما بعد از کسب استقلال و همچنین در واپسین سال‌هاى حضور انگلیس در هند مضمون‌هاى سیاسى اهمیتی روزافزون یافتند. یافتن پاسخ این پرسش که هند و هویت هندى چیست به یکى از مشغله‌هاى ذهنى فیلمسازان بدل شد.
صاحبنظران و کارشناسان فیلم سال‌هاى بین ۱۹۴۷ و ۱۹۶۹ را دوران طلایى سینماى هند مى‌دانند و ستاره این دوران هم از دید آنها، تهیه کننده، کارگردان و هنرپیشه‌اى است که نامش برای بسیاری از ایرانیان آشناست: راج کاپور.
او سینمای هند را از دهه پنجاه میلادی به بعد در فراسوی مرزهای کشورش به شهرت رساند. راج کاپور در اتحاد جماهیر شوروی سابق، در کشورهای بلوک شرق و چین نیز به ستاره‌ای بزرگ بدل شد، زیرا فیلمهای او، به ویژه فیلم "آواره"، محصول ۱۹۵۱، از عناصر انتقادی‌اجتماعی برخوردار بودند.
تولد واژه بالیوود
با آغاز دهه ۱۹۷۰ میلادى دوران ملودرام‌هاى پر از رقص و آواز کم‌کم به سر رسید و فیلم‌هاى عاشقانه و رمانتیک جایشان را به فیلم‌هاى اکشن و پرهیجان دادند که بیشتر حول و حوش خشم و غضب مردهاى جوان و مسئله انتقام جویى دور مى‌زدند.
در سال ۱۹۷۱ هند به بزرگترین تولید کننده فیلم در جهان بدل شد و در همین زمان هم بود که نام بالیوود بر سینمای این کشور گذاشته شد: ترکیبى از دو واژه "بمبئى" و "هالیوود" که در مجموع به معناى رقیبى براى سینماى آمریکاست.
در همان سال بیش از ۴۰۰ فیلم در هند ساخته شدند و نام آمیتاب باچان، ستاره بزرگ سینماى هند هم در همین دوران بر سر زبان‌ها افتاد.
یکى از نمونه‌هاى بارز فیلم این دوران اثری است به نام "زنجیر"، محصول سال ۱۹۷۳. در این فیلم آمیتاب باچان در نقش پلیسى عدالت‌طلب ظاهر می‌شود که که در دوران کودکى شاهد قتل پدر و مادرش بوده و بعدها به کمک دوستش و زنى که عاشق اوست، از کسى که یتیمش کرده، انتقام مى‌گیرد.
به طور کلی فیلم‌هاى این دوره جوابى بود به ناآرامى‌هاى سیاسى و خشونت روزافزون در شهرهاى بزرگ، جوى که در واقع قهرمان مى‌طلبید.
"شعله" از دیگر فیلم‌هاى معروف این دوره است که کمتر ایرانی‌ای با نام آن ناآشناست. فیلم شعله که در سال ۱۹۷۵ اکران شد، نخستین فیلم هندی در فضای فیلمهای وسترن است. در واقع با این فیلم بود که آمیتاب باچان، دهر مندرا، هِما مالینی و امجد خان به ستارگان بزرگ سینمای هند بدل شدند.
شعله تا به امروز موفق‌ترین فیلم سینمای هند محسوب می‌شود و اکثر کودکان هندی دیالوگ‌های این فیلم را از بر هستند. بسیاری از شرکت‌کنندگان یکى از نظرسنجی‌هاى انجام شده در هند اعتراف کرده‌اند که این فیلم را دست کم ۵۰ بار دیده‌اند.
پس از مدتی فیلمهای اکشن جای خود را دوباره به فیلمهای عشقی و عاطفی دادند که در اواخر دهه هشتاد میلادی با همراهی ستارگانی جدید و گمنام چون امیر خان و سلمان خان موفقیت و محبوبیت کسب کردند. یکی از سوژه‌های شماری از فیلمهای آن دوران شورش و سرسختی بود. زوج عاشق دیگر تسلیم سرنوشت نمی‌شدند٬ بلکه برای رسیدن به خوشبختی حتی تا سر حد مرگ می‌جنگیدند.
در دهه ۱۹۹۰ میلادی چارچوب فیلم‌ها واقعی‌تر شدند. برای نمونه بستر فیلم "بمبئی" که در سال ۱۹۹۵ اکران شد٬ ناآرامی‌ها و درگیری‌های میان هندوها و مسلمانان در سال ۱۹۹۳ است. فیلم "از ته دل" که در سال ۱۹۹۸ به سینماها راه یافت به موضوع تروریسم و جدایی‌طلبی می‌پردازد. "باج٬ روزی روزگاری در هند"٬ محصول سال ۲۰۰۱ یا فیلم "تصویر کثیف"٬ محصول سال ۲۰۱۱ از جمله فیلم‌هایی هستند که با ستایش منتقدان فیلم در سراسر جهان روبرو شدند.
بالیوود به عنوان قدرتی اقتصادی
صنعت سینمایی هند با توجه به مراکز گوناگون تولید فیلم و همچنین آثار سینمایی رنگارنگی که به گویش‌ها و زبان‌های مختلف شبه‌جزیره هند ارائه می‌کند، به قدرت اقتصادی جدی‌ای بدل شده است. کارشناسان برآورد می‌کنند که هر روز ۱۴ میلیون نفر در هند به سینما می‌روند.
طبق آمار اداره اطلاعات سمعی‌بصری اروپا در بروکسل، در سال ۲۰۱۱ میلادی ۱۲۷۴ فیلم تولید شده که این تعداد از شمار تولیدات سینمایی هالیوود بیشتر است.
البته تنها بر بخشی از این تولیدات می‌توان مهر بالیوود زد، اگر چه دقیقا این فیلم‌ها با همراهی ستارگان بزرگی چون شاهرخ خان و کاجول هستند که بطور نمادین سینمای هند را در اذهان عمومی در جهان نمایندگی می‌کنند.
ناگفته نماند که شمار زیادی از ستارگان پیشین بالیوود عرصه فیلم را ترک گرفته و در این بین به سیاستمدارانی پرنفوذ بدل شده‌اند.
بالیوود در گذار
به اعتقاد خانم شوبرا گوپتا، منتقد فیلم در هند، سینمای بالیوود در طی ده سال گذشته دستخوش دگرگونی شده است.
وی می‌گوید: «ما فقط با یک بالیوود سروکار نداریم. طبیعی است که هنوز هم فیلمهای بالیوودی با مضامین کلاسیک خانوادگی تولید می‌شود که اشک بیننده را درمی‌آورند. اما امروزه فیلم‌هایی هم ساخته می‌شوند که شک سنتی روایت را حفظ می‌کنند و در عین حال می‌کوشند که عناصری جدید وارد اثر سینمایی کنند. چهره‌ی سومی هم در بالیوود وجود دارد که با رویکردی رادیکال عمل می‌کند.»
آنوراگ کاشیاپ از جمله کارگردانانی است که به این "نسل رادیکال" تعلق دارد. او می‌گوید: «به اعتقاد من فیلمهای هندی می‌توانند اثرگذار باشند، مشروط بر آنکه ما هم در این راه تلاش کنیم.»
این فیلمساز ۴۱ ساله می‌افزاید: «بیشتر آثار سینمایی‌ای که ما تولید می‌کنیم، فیلمهای عشقی، خانوادگی و اکشن هستند. و وقتی هم که فیلمی رئالیستی می‌سازیم، آنقدر هنری است که بیننده را خسته می‌کند. من نه می‌خواهم خسته‌کننده باشم و نه می‌خواهم دنیایی خیالی بپرورانم که هیچ کسی نتواند از لحاظ هویت با آن رابطه برقرار کند.»
ورود بالیوود به تلویزیون آلمان
شبکه تلویزیونى آر‌تى‌‌ال دو (II RTL) در آلمان از اولین شبکه‌های خصوصی‌ای بود که به جذابیت فیلم‌هاى هندى پى برد و از اواسط دهه پیش دست به پخش فیلمهای بالیوودی زد. شروع این حرکت با فیلم معروف "چه در خوشى و چه در غم" Kabhi Khusi Kabhie Gham بود که در اواسط دهه گذشته در سینماهاى آلمان روى پرده رفت، اما آنطور که باید و شاید مورد استقبال قرار نگرفت.
یکى از دلایل اصلى استقبال نکردن آلمانی‌ها از فیلم "چه در خوشى چه در غم" در آن زمان این بود که این فیلم سه ساعت و نیمه، با زیرنویس نمایش داده شد. در آلمان هم فیلم‌هایى که با زیرنویس روى پرده مى‌روند، غالبا فیلم‌هایى هنرى هستند که بطور معمول نیز در سالن‌هایى کوچک و با گنجایش کم اکران مى‌شوند. معمولا کمتر کسى حاضر است بیش از سه ساعت روى صندلى سینما بنشیند و فیلمى را با زیرنویس تماشا کند.
کانال آر تى ال دو، اما در آن زمان حساب‌شده عمل کرد و این فیلم محبوب و پرخرج تاریخ سینماى هند را در نسخه‌اى دوبله شده پخش کرد. البته کار دوبله این فیلم به آلمانى چندان ساده هم نبود و سه ماه و نیم به طول کشید، چون در بسیارى از صحنه‌ها، داستان از یک گفت‌وگوى ساده به یک ترانه بدل مى‌شود و باید ظرافت خاصى به خرج داده می‌شد تا این انتقال‌ها به خوبى صورت بگیرد.
نکته درخور توجه دیگر براى روى آوردن شبکه‌هاى تلویزیونى آلمان به فیلم‌هاى هندى، ارزان بودن حق پخش محصولات سینمایى هند است که معمولا بر رقمى بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون دلار بالغ مى‌شود و این مبلغ به مراتب کمتر از آن چیزیست که کانال‌هاى تلویزیونى براى ساخته‌هاى هالیوودى باید بپردازند.
علاقمندان سینمای هند و فیلمهای بالیوودی امروزه به راحتی می‌توانند محصولات مورد نظر خود در این عرصه را از طریق اینترنت و فروشگاه‌های هندی تهیه کنند. حتی اکثر ویدئوکلوب‌ها و کتابخانه‌ها هم بخشی از قفسه‌های خود را به فیلمهای بالیوودی اختصاص داده‌اند.